De rechtsstaat staat onder druk, maar een oplossing? Ho maar
Zware kost voor de vrijdagavond, zal menigeen gedacht hebben. De zaal in de Amsterdamse Tolhuistuin zit wel vol, maar er hadden veel meer stoelen kunnen staan. De zestig aanwezigen zijn hier voor een discussie over de bedreigingen van de rechtsstaat. Europarlementariër Tineke Strik (GroenLinks-PvdA) is de organisator. Ze is rapporteur over de teloorgang van de rechtsstaat in Hongarije en daarom de ideale expert om het publiek bij te praten hoe deze stapje voor stapje ten onder kan gaan.
Strik krijgt hulp van een paar experts. We luisteren naar Kirsten Verdel, die al sinds de inauguratie van Donald Trump de teloorgang van de Amerikaanse democratie en rechtsstaat bijhoudt. Ze noemt het land inmiddels een autocratie. De VS is niet het enige land waar dit speelt, weet Strik: het aantal landen met autoritaire leiders neemt toe en Nederland is op de ranglijst van landen met een goed functionerende rechtsstaat gedaald van de tweede naar de achtste plek. Er is werk aan de winkel.
Trump, zo legt Verdel uit, denkt dat zijn verkiezing als president een absoluut mandaat heeft opgeleverd. Hij vindt dat hij alles in het land mag bepalen. Hij tekent continu decreten en hoewel daar vaak dingen in staan die volgens de wet helemaal niet mogen, komt hij er vaak mee weg. Hij zet zonder juridische basis het leger in, gedraagt zich als rechter en aanklager en beperkt de vrijheden van burgers, bedrijven en universiteiten. In een jaar tijd is de VS onherkenbaar veranderd.
Noodtoestand
Strik vertelt zelf over Hongarije, waar de afbraak van de rechtsstaat niet een paar maanden, maar vijftien jaar in beslag nam. In 2016 heeft Orban de noodtoestand uitgeroepen en sindsdien regeert hij eveneens per decreet. Hij heeft steeds weer nieuwe redenen om de noodtoestand te verlengen, er zijn haatcampagnes tegen politieke tegenstanders, onafhankelijke media worden in hun werk gehinderd en een wet verbiedt LHBTI’s hun identiteit publiekelijk uit te dragen.
Verdel vindt vooral de enorme apathie in de VS opvallend. De universiteiten gingen bijvoorbeeld mee in allerlei eisen van Trump zonder veel weerstand te bieden. Strik denkt dat de VS altijd sterke instituties had. Of nou ja, dat leek zo: juist daarom was men niet beducht op deze ontwikkeling, aldus Verdel. In Hongarije ging het net zo: er was nooit gedacht dat een autocratisch bestuur binnen de EU mogelijk was, vertelt Strik. Er is simpelweg te weinig bezorgdheid over de aantasting van de rechtsstaat.
Zo is het bruggetje naar Nederland snel gemaakt. Ook hier gaat men ervan uit dat de rechtstaat min of meer vanzelfsprekend is. We luisteren naar een panel met onder andere oud-raadsheer Ybo Buruma van de Hoge Raad. De rechtspraak is wel onafhankelijk in Nederland, maar de regels staan slecht op papier en dat maakt het stelsel kwetsbaar, horen we. Ook brokkelt de rechtsbescherming af, omdat de politiek de ruimte van de rechtspraak continu verkleint.
Lijst van klachten
Er volgen veel meer klachten. Ze zijn maar nauwelijks bij te houden: de bescherming van de rechten van asielzoekers staat onder druk, noodmaatregelen door een minister leveren te weinig vragen op van het parlement, de rechterlijke macht wordt vanuit de politiek aangevallen, ambtenaren hebben meer dan ooit moeite om vanuit de beleidsmatige inhoud te adviseren, de media geven geen goed beeld van de rol van de rechtspraak en ga zo maar door.
Zo wordt het een zware avond. De lijst problemen is eindeloos: het opeens stopzetten van subsidies van maatschappelijke organisaties, het voeren van rechtszaken die slechts als doel hebben anderen te intimideren en politici die internationale verdragen in de prullenbak willen gooien. Hier komt nog een probleem bovenop dat de experts niet benoemen: de leek ziet al snel door de bomen het bos niet meer. Dan is het moeilijk andersdenkenden te overtuigen.
Zullen we het een bubbel noemen? In de Tolhuistuin zitten mensen die goed weten wat de rechtsstaat is, de vele dimensies ervan kennen en de mogelijke bedreigingen ook. Het gaat bij het grote publiek het ene oor in en het andere oor uit, wat weer begrijpelijk maakt dat het in de VS en Hongarije helemaal mis kon gaan, terwijl er ongetwijfeld wel voor is gewaarschuwd. Het grote publiek haalt zijn schouders op, niet alleen uit onverschilligheid, maar vooral ook door een kennisachterstand.
Geen gesprek
Met een gebrek aan kennis is een wezenlijke bijdrage aan dit debat op voorhand uitgesloten en zo begrijp je meteen waarom dit debat helemaal niet leeft, hooguit pas als een autocratische leider allerlei vrijheden heeft ingeperkt. Daar komt nog iets bij: door de breedte van de thematiek zit je al snel in de verkeerde hoek, bijvoorbeeld als je kritisch bent op migratie, internationale verdragen, Palestina, de publieke omroep of taakstraffen. Dan zit je vrijwel meteen in het anti-rechtsstaat kamp.
Zie hier het probleem van de rechtsstaat: miljoenen mensen weten er weinig tot niets van en zijn er niet mee bezig, maar hebben wel wensen die volgens experts de rechtsstaat bedreigen. Dat begrijpen die miljoenen mensen dan weer niet, zij staan niet open voor deze boodschap en krijgen ondertussen – als ze opletten – ook nog te horen dat ze het niet begrepen hebben, waardoor al hun nekharen recht overeind gaan staan en ze niet meer bereid zijn naar experts te luisteren.
De vraag blijft of er überhaupt ooit een gesprek komt. Het heeft er alle schijn van dat experts geen gesprek willen over bijvoorbeeld strenger asielbeleid, omdat dat eigenlijk op voorhand ingaat tegen bestaande verdragen en rechtsstatelijke regels. Zo’n gesprek kun je beter vermijden, want het voeren ervan heeft per definitie een ondermijnende werking. Het schept immers twijfel over allerlei principes, regels en gewoontes waar experts niet aan willen tornen.
Het zal – om maar een dwarsstraat te noemen – de wens om een strenger asielbeleid niet verkleinen. Zo hebben de experts vroeg of laat toch het nakijken.
Beeld: Tineke Strik in het Europees Parlement. Foto: Ferenc Isza, Europese Unie 2025.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.