Het is zonnig, midden op de dag en de grote zaal in De Balie in Amsterdam is uitverkocht. Zo zien we maar weer: sommige schrijvers hebben een ware sterrenstatus. Anne Applebaum geldt als expert op het gebied van Rusland en Oost-Europa, met boeken over de Goelag, de Oekraïense hongersnood in de jaren dertig en moderne autocratische leiders. In De Balie spreekt ze met de Oekraïense schrijver Volodymyr Yermolenko over verleden, heden en toekomst van Oekraïne.

Deze vrijdagmiddag is een soort snelle bijscholing in de relatie tussen Oekraïne en Rusland. De bijeenkomst wordt geopend door de Oekraïense schrijver Andrey Kurkov, die de zaal voorhoudt dat er een groot misverstand bestaat. In het Westen denkt men vaak dat de oorlog in 2022 is begonnen, maar in werkelijkheid was de annexatie van de Krim het startschot. 2014 dus. Daarmee is de oorlog een soort constante geworden: deze is al elf jaar gaande.

Yermolenko komt overgevlogen uit Kiev, waar bombardementen gaande zijn. Hij ervaart Europese steden als The Matrix: het is heel onwerkelijk er te zijn, op een plek die zo vredig en rustig is. Applebaum ziet een bewustwordingskloof: in Europa denkt men soms dat de oorlog in Oekraïne ver weg is en dat deze ons niet raakt. Men doet alsof vrede en veiligheid heel gewoon zijn, maar dat zijn ze historisch gezien juist niet. De situatie in Europa is uniek.

Een wereldbeeld

De oorlog in Oekraïne gaat over iets heel groots, zo leren we van Applebaum. Moderne autocratische leiders strijden tegen concepten als democratie, rechtsstaat, transparantie en mensenrechten. Het gaat om een heel breed netwerk van dictaturen zoals China, Iran en Rusland. Zo wil China niet dat er functionerende democratie in Taiwan is, want dat zou betekenen dat er ook een Chinese democratie kan ontstaan. Dat is inherent bedreigend voor de politieke leiding.

Bij Rusland en Oekraïne geldt hetzelfde. Als er een functionerende democratie in Oekraïne bestaat, is dat bedreigend voor Poetin, want dan is democratie in Rusland ook een optie. Poetin wil daarom liberale ideeën over democratie vernietigen en de internationale rechtsorde afbreken. Die moet irrelevant zijn. Dit wereldbeeld is velen in het Westen wereldvreemd, denkt Applebaum. Hoeveel Nederlanders liggen er echt wakker van Moskou? Vast niet veel, maar andersom ligt Moskou wel wakker van ons.

Natuurlijk hebben leiders als Poetin ook een imperialistisch ideaal, maar dit is nadrukkelijk niet het enige wat hen drijft, zo wil Applebaum maar zeggen. Meer landen hebben last van Poetins manier van denken: Georgië is een goed voorbeeld, aldus Yermolenko. Ook de Baltische Staten zijn in gevaar omdat ze volgens Poetin onderdeel uitmaken van het Russische rijk. In het Westen ziet men democratie als de norm, Poetin denkt dat het andersom is: democratie is de uitzondering.

Kolonialisme

In Oekraïne bestaat enorme weerstand tegen Rusland. Tijdens de hongersnood in de jaren dertig stierven drie tot vier miljoen mensen, zegt Applebaum. De Russen probeerden de landbouw te collectiviseren, wat ertoe leidde dat er voedseltekorten ontstonden. In Oekraïne pleegde Stalin een genocide, onder meer door mensen te dwingen in hun eigen dorp te blijven, terwijl daar geen eten was. Ondertussen werden voedselvoorraden vernietigd. De Oekraïners leerden dat de Russen willen bepalen wanneer de zij – de Oekraïners dus – sterven.

Applebaum en Yermolenko denken dat men in Oekraïne na de Sovjettijd beslist niet is vergeten wat tirannie inhoudt. Oekraïners willen beslist niet onder Rusland komen te vallen. Het land is al vaker het slachtoffer geweest van kolonialisme. Dit is een hele andere vorm dan het Westen kent: het koloniale verleden van West-Europese landen was kapitalistisch, gericht op economische uitbuiting. Bij Rusland gaat het nadrukkelijk om het opleggen van de Russische identiteit en het uitwissen van die van buurlanden.

Het regime van Stalin draaide op een geïndustrialiseerde vorm van angst en die is in Oekraïne nog steeds aanwezig, in tegenstelling tot landen als Nederland waar men deze geschiedenis niet echt doorleeft. Hoe dat afloopt? Het Westen ziet graag dat Oekraïne de oorlog wint, maar het conflict met Rusland zal niet stoppen. De vraag is niet of Rusland oorlog voert, maar op welke schaal en met welke middelen. Applebaum denkt dat de oorlog past echt stopt als de Russen snappen dat deze altijd al verkeerd was.

Niemand weet wanneer dat zal zijn.

Beeld: Anne Applebaum in De Balie. Still van YouTube.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.