De NAVO-top in Den Haag heeft de Universiteit Leiden geïnspireerd tot een avond over de verlichting. Dinsdagavond is Steven Pinker ingevlogen om hierover te praten. Pinker is wereldberoemd psycholoog aan Harvard University. In het Leidse Academiegebouw praat hij over de vraag What are we defending? Er zitten zeker honderd mensen een uur lang ademloos te luisteren. Pinker vertelt op onderhoudende wijze over de zegeningen van de verlichting, maar toch houd je er een onbevredigend gevoel aan over. 

Democratische waarden staan onder druk, zo houdt de Leidse rector magnificus Hester Bijl de zaal voor. De academische vrijheid wordt her en der aangevallen, met name in de VS waar president Trump vooral de universiteit aanvalt waar Pinker werkt. Ook Nederlandse universiteiten maken zich zorgen. Het is daarom goed dat Pinker op korte termijn bereid is gevonden over de verlichting te spreken. Pinker trapt af: wat verdedigen we eigenlijk? Nou, wetenschappers verdedigen in de eerste plaats zichzelf, grapt hij. 

Er is ook een tweede antwoord. We verdedigen de rede, de wetenschap en het humanisme. Niet iedereen vindt die waarden belangrijk: autoritaire ideologieën, populisme en religieus fanatisme gaan bijvoorbeeld allemaal uit van een heel ander idee van wat essentieel is. Er is een probleem met de waarden van de verlichting: mensen zeggen weliswaar dat ze eraan gecommitteerd zijn, maar ze kunnen ze meestal niet opnoemen. Ze hebben hooguit een vaag idee wat ze inhouden.

Vooruitgang 

De beste manier om de wereld te begrijpen is de wetenschap, zo zegt de verlichting, zo legt Pinker uit. Dit is direct verbonden met het idee van vooruitgang. De grote vraag is: is daar sprake van? Hoe kunnen we weten dat daar sprake van is? Pinker laat een heleboel grafieken zien die illustreren dat het steeds beter gaat met de wereld. Trends worden uitgezet op tijdsassen van tientallen jaren en we zien steeds dat wenselijke zaken steeds vaker voorkomen en onwenselijke zaken minder. Alom vooruitgang. 

Mensen worden ouder dan voorheen, vertelt Pinker, we zijn langer gezond en er gaan minder mensen dood van de honger. Er is de laatste 200 jaar een enorme economische groei geweest, de extreme armoede is afgenomen, er is minder marteling en de doodstraf is op zijn retour. Heksenjachten zijn er ook niet meer, de slavernij is afgeschaft en homorechten bestonden vroeger niet, maar zijn nu in opkomst. Het aantal moorden neemt af en de kennis van mensen neemt juist toe. 

Er overlijden maar weinig mensen op het slagveld, weet Pinker, die laat zien dat vooral tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog veel doden vielen en dat het aantal oorlogsslachtoffers daarbuiten relatief laag is. Sinds 1946 valt het sowieso erg mee met de conflicten in de wereld: er is geen oorlog meer geweest tussen de grootmachten en ook niet tussen West-Europese landen. Ook zijn kernwapens sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer gebruikt. Dit is in historisch opzicht allemaal best bijzonder. 

Geen oorlogen 

Waarom is er geen oorlog meer, vraagt Pinker zich af. Dat komt vermoedelijk doordat de democratie in opkomst is, er meer handel tussen landen is dan ooit en er internationale organisaties bestaan waar landen met elkaar in gesprek kunnen zoals de VN. Er zijn tegenwoordig internationale verdragen en er bestaan vredesmissies naar conflictgebieden. Poetins inval in Oekraïne is een uitzondering, die je kunt verklaren uit onder meer het gebrek aan democratie in Rusland en het daar aanwezige romantisch nationalisme. 

Al met al ziet Pinker meer positieve dan negatieve trends. Mooie conclusie, maar ook onbevredigend: wat dit exact met de NAVO te maken heeft blijft vaag, al stelt Pinker dat de NAVO – door de democratie en instituties van West-Europese landen te beschermen – bijdraagt aan de idealen van de verlichting en dat eigenlijk de hele wereld daarvan meeprofiteert. Deze waarden worden via deze weg immers beschermd. Prima, maar er is een probleem: daar was deze lezing helemaal niet om begonnen. 

Het gaat er natuurlijk om dat de belangrijkste lidstaat van de NAVO tegenwoordig bestierd wordt door een president die de wetenschap en daarmee de waarden van de verlichting aanvalt en ondermijnt, bijvoorbeeld bij de universiteit waar Pinker zelf werkt. We weten na deze lezing wat er op het spel staat en ook waarom de verdediging daarvan belangrijk is. Maar dat welbegrepen eigenbelang was al breed bekend. De grote vraag is niet wat we moeten verdedigen, maar hoe we dat moeten doen. Daar krijgen we geen antwoord op. 

Een onbevredigende conclusie voor iedereen die de waarden van de verlichting serieus neemt.

Beeld: Steven Pinker in het Auditorium van de Universiteit Leiden. Foto: Chris Aalberts. 

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.