Tegenlicht was ooit het vlaggenschip van de VPRO, maar die tijd is voorbij: het programma is verbannen naar internet. In Pakhuis de Zwijger vinden toch nog steeds zogeheten meetups plaats waar afleveringen worden besproken en becommentarieerd. Deze woensdagavond gaat het over Alternative für Deutschland (AfD), de extreemrechtse partij bij de Oosterburen die nog nooit zo groot was. Hoe bedreigend is de AfD en wat kunnen we aan de opmars doen? Een panel laat zijn licht erover schijnen.

In Duitsland bestaan veel zorgen over de groei van de AfD, horen we documentairemaker Britta Hosman zeggen. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de Duitse geschiedenis. We leren dat de opkomst van de AfD een heel specifiek Duits patroon heeft: de meeste aanhang zit in Oost-Duitsland, al is de partij inmiddels ook in het Westen geen politieke dwerg meer. Toch is het verschil ontzettend groot, wat al snel tot de vraag leidt wat er in het Oosten is misgegaan.

AfD-stemmers maken zich net als de rest van de samenleving zorgen, horen we, maar het zijn wel hele specifieke. Ze vragen zich bijvoorbeeld af of Rusland Berlijn zal aanvallen nu Duitsland Taurus-raketten aan Oekraïne levert. Ze hebben relatief veel vertrouwen in Rusland. De democratie heeft hen de afgelopen 35 jaar niet zoveel gebracht als iedereen had gehoopt. Dat leidt tot nostalgie naar de tijd van de Sovjet-Unie, toen het leven een stuk eenvoudiger was dan nu.

Stevige hand

Veel AfD-stemmers hebben liever een stevige leider dan democratie: deze is in Oost-Duitsland simpelweg minder goed geworteld dan in de rest van het land. De Duitse hereniging was goed bedoeld, maar kwam vooral neer op een overname van de Oost-Duitsers. Sinds 2000 is de sfeer veranderd: het sociale cement van de samenleving is verdwenen en ondertussen raakten veel mensen hun baan kwijt, al deed de overheid moeite Oost-Duitse bedrijven te redden. Dat mislukte meestal.

In Oost-Duitsland raakten mensen hun identiteit kwijt en nu duwen ze terug. Voor sommigen is dat een enorme verrassing, maar er waren al eerder tekenen in die richting. Het gaat bijvoorbeeld om de Oost-Duitse verkeerslichten met de kenmerkende Ampelmännchen. De regering – toen nog in Bonn – wilde die weg hebben maar de Oost-Duitsers kwamen in opstand. Nu zijn deze verkeerslichten er nog steeds, maar het is wel een van de weinige dingen die van Oost-Duitsland behouden bleven.

Het Oosten is geannexeerd door het Westen, horen we. Er kwamen politici vanuit het Westen om het Oosten te besturen. De Oost-Duitsers werden simpelweg niet meer gezien en dat wreekt zich nu. Lastig te begrijpen: niet alle West-Duitse politici waren in het Oosten impopulair, integendeel. Het hele verlangen naar het oude Oost-Duitsland is sowieso slecht te begrijpen, zegt een van de sprekers: er waren toen heel duidelijk allerlei dingen mis en zo hecht was de band met Rusland nou ook weer niet.

Catch-all partij

Duitslandkenner Kemal Rijken legt uit dat de AfD een catch-all partij is geworden: het is een coalitie van allerlei radicale en extreme groepen die individueel geen gewicht in de schaal leggen, maar gezamenlijk wel. De identitairen zijn er welkom, complotdenkers en ga zo maar door, tot aan Joden die compromisloos voor Israël zijn. Ze hebben elkaar min of meer nodig vanwege de Duitse kiesdrempel: een eigen partij zit er voor al deze groepen sowieso niet in.

Er is een enorme radicalisering gaande. AfD begon als anti-euro-partij. Er kwamen allerlei groepen kiezers bij en de leiding vond die groei prima. Zo schoof de AfD steeds meer op: aanvankelijk was de partij soms nog wel conservatief te noemen, maar de meest gematigde leden vertrokken en extreme elementen kwamen ervoor in de plaats. Inmiddels zegt de Bundesverfassungsschutz dat de partij in zijn geheel als rechtsextreem moet worden gekwalificeerd.

Zo komt de vraag op tafel te liggen of de AfD niet beter verboden kan worden. In Duitsland kan dat en er is ook veel discussie over, maar vooralsnog gebeurt het niet. De panelleden vinden het een lastige kwestie en denken allemaal dat het op dit moment geen goed idee is, mede omdat een verbod kan mislukken en zo de AfD in de kaart kan spelen. Ook zijn de sentimenten niet weg als je de partij verbiedt. De volksvertegenwoordigers trouwens ook niet. Wat dan wel?

Filosofische sfeer

In Duitsland kan een partij pas verboden worden als die ook echt enige macht heeft, legt onderzoeker Leon Trapman uit. Een extreme partij die heel klein is, heeft weliswaar gevaarlijke ideeën maar is geen echte bedreiging. Het probleem laat zich raden: tegen de tijd dat een partij wel een bedreiging is, ben je te laat met je verbod. Kun je trouwens nog wel van een democratie spreken als je een partij afschaft? In Pakhuis de Zwijger wordt de sfeer inmiddels filosofisch.

Een man in het publiek vindt dat de democratie ook keerzijden heeft. De democratie schiet duidelijk tekort bij onderwerpen als ongelijkheid en klimaat. Roxane van Iperen heeft daar volgens hem een goed boek over geschreven: de democratie is niet bij machte om het klimaatprobleem te tackelen. Er zijn veel krachten die de democratie machteloos maken. Onwillekeurig denk je: zo kijken AfD-stemmers nou ook aan tegen migratie: de democratie kan dit probleem niet oplossen.

Meer onderwijs lost dit misschien op, zo horen we. Ook moeten we het gesprek aangaan. Partijen zijn in Oost-Duitsland gewoon onvoldoende aanwezig in de regio. Vroeger waren partijen als CDU en SPD daar wel, tegenwoordig niet meer. Alleen de AfD rijdt er met busjes rond. Misschien toch iets om over na te denken, mocht de AfD de komende tijd blijven bestaan.

Beeld: AfD-poster in West-Duitsland. Foto: Chris Aalberts.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.