Democratische crisis? De Weimar-republiek heeft er weinig antwoorden op

Staan we aan de vooravond van een einde van de democratie? Velen maken zich er dezer dagen zorgen over en dan komen we al snel uit bij de Weimar-republiek: het Duitsland van na de Eerste Wereldoorlog, tot aan de machtsovername door Adolf Hitler. Bij sombere beschouwingen over de democratie wordt continu verwezen naar de Weimar-republiek, een periode waarin de democratie daadwerkelijk werd afgeschaft en door een dictatoriaal systeem werd vervangen.
Deze en andere vragen brengen tientallen geïnteresseerden deze woensdag naar de Duitse ambassade in Den Haag, waar een bijeenkomst plaatsvindt over een nieuw boek: hoogleraar Frits Boterman publiceerde afgelopen jaar Het Weimar-experiment, een boek over de politieke utopieën uit deze periode en hoe die met elkaar in botsing kwamen. Die impasse leidde tot de ondergang van de Weimar-republiek. De auteur is er woensdag helaas niet bij: hij is drie weken voor de publicatie van zijn boek overleden.
Hanco Jurgens van het Duitsland Instituut vertelt dat een belangrijke vraag in Botermans werk was hoe een land dat cultureel zo hoog stond aangeschreven kon vervallen in barbarij. Historicus Jochen Hung van de Universiteit Utrecht – die zelf ook over de Weimar-republiek publiceerde – wijst erop dat utopieën mensen het idee kunnen geven dat ze iets kunnen realiseren zonder compromissen te hoeven sluiten. Het is een denkwijze die nazi’s en communisten met elkaar deelden.
Meer interesse
De interesse in Duitsland is sterk toegenomen, denkt Hung, juist vanwege de crisis in de democratie, waar de Weimar-periode heel duidelijk bij aanhaakt. De grote vraag is altijd dezelfde: waarom ging het nou precies mis? Kiezers hebben in een democratisch systeem voor politici gekozen die zelf zeiden de democratie af te willen schaffen. De nazi’s waren daar erg duidelijk over. We zien iets dergelijks nu: Amerikanen stemden voor Trump, terwijl hij zei dat ze na deze verkiezingen nooit meer hoeven te stemmen.
Het belangrijkste antwoord op deze vraag is altijd hetzelfde: er was in de Weimar-periode een economische crisis die alles veranderde. Dit voedt de zorgen van nu: de Duitse economie zit al twee jaar in een recessie. Jurgens vindt echter dat je die vergelijking niet kunt maken: de Duitse economie krimpt al twee jaar op rij, maar slechts met 0,2%. Daarnaast stijgt het aantal gewerkte uren en maakt de automobielindustrie winst. Er zijn zeker problemen, maar de massale werkloosheid van de jaren dertig was hele andere koek.
Een ander antwoord is dat de nazi’s heel bedreven waren met nieuwe technologie en zo de massa voor zich wisten te winnen. Ook dit idee werpt zijn schaduw vooruit naar nu: tech giganten als Elon Musk zijn belangrijker dan ooit voor welke politieke standpunten kiezers wel of niet te zien krijgen. We kennen zijn politieke voorkeuren. Toch is ook propaganda niet de verklaring voor de ondergang van de Weimar-republiek, denkt Hung, die stelt dat er geen bewijs is dat dit een doorslaggevende rol heeft gespeeld.
Kneedbare toekomst
De Weimar-periode roept vragen op over het behoud van de democratie, maar levert weinig antwoorden op die vandaag bruikbaar zijn. Boterman noemt in zijn slothoofdstuk nog meer factoren die rol speelden bij de machtsovername door Hitler, waaronder het politieke geweld en de slecht functionerende grondwet. De analyse laat zien dat het om een unieke situatie ging waar niet gemakkelijk één bepaalde verklaring uit te destilleren valt. Een ongemakkelijke conclusie voor mensen die zich nu zorgen maken.
Toch brengt Boterman ook hoop. Bij de Weimar-republiek weten we dat het verkeerd is afgelopen, maar dat was in de periode zelf helemaal niet zo zeker. Nu weten we dat deze periode een noodlottig einde kende, maar toen was dat helemaal niet de enig mogelijke uitkomst. Het had ook anders kunnen lopen. Die les geeft hoop: de toekomst ligt niet vast en dus het kan alle kanten uit. Ook nu.
Beeld: boek van Frits Boterman. Foto: Chris Aalberts.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.