Hoeveel hoogleraren politicologie zouden ruim een jaar na hun dood nog volle zalen trekken? Deze vraag komt deze zaterdagavond op in het Amsterdamse debatcentrum De Balie, waar de eerste Meindert Fennema-lezing wordt gehouden. De herinneringen aan Fennema zijn springlevend. Zijn Wilders-biografie heeft onlangs een update gekregen, er is een podcast over hem gemaakt en een onafgerond boek komt eind dit jaar alsnog uit. Twee andere auteurs hebben het afgemaakt. 

De zaal kijkt tien minuten lang naar amusante Fennema-fragmenten. We zien hem in gesprek met Ad Verbrugge, Anil Ramdas en Jort Kelder. Ook zit hij bij Buitenhof. Vervolgens krijgen we een fragment te zien waar Fennema optreedt als raadslid in zijn door problemen geplaagde gemeente Bloemendaal. Daar heeft hij later nog een leuk boek over geschreven. Ook in de Bloemendaalse gemeenteraad bleek Fennema bijzonder geestig. Weer een vraag: hoeveel hoogleraren politicologie zijn zo kleurrijk?  

Of erger: hoeveel hoogleraren politicologie zijn eveneens zo actief buiten de universitaire wereld? Zouden er meer hoogleraren politicologie bestaan die zoveel boeken voor een breed publiek schreven, actief waren als columnist en zo vaak op de televisie kwamen? Het antwoord is bekend. Een aanwezige memoreert dat Fennema bekend stond om zijn originele inzichten en onafhankelijke oordeelsvorming. Misschien verklaart dat de hoge opkomst bij deze lezing: is daar niet meer dan ooit behoefte aan?

Ellen Pasman 

Fennema sprak ooit zelf de H.J. Schoo-lezing uit en zou blij zijn dat zijn eigen lezing nu een alternatief is, zo horen we. Deze eerste ‘Meindert Fennema-lezing’ wordt verzorgd door Ellen Pasman. Ze is advocaat en schreef twee boeken, waaronder een over de toeslagenaffaire. We horen dat Fennema dat laatste boek nog heeft gelezen en het uiterst huiveringwekkend vond. Pasman is ook om die reden een goede keus. 

Pasman spreekt over de landsadvocaat, een instelling waar eigenlijk maar weinig mensen van gehoord hebben en velen ook maar weinig over weten. Dit is advocatenkantoor Pels Rijcken in Den Haag. De landsadvocaat komt maar nauwelijks in het nieuws, behalve toen de topman bleek te frauderen. Het probleem werd op een hele Nederlandse manier opgelost: er kwam een commissie die het bureau doorlichtte en toen was alles opgelost. Daarvoor was een curieuze reden: er is geen alternatief.

Je zou je kunnen afvragen waarom geen ander advocatenkantoor landsadvocaat kan worden. De reden ligt in de tarieven, die ongeveer de helft bedragen van die op de Zuidas. Daar kun je dus maar amper van leven, grapt Pasman. Ondertussen is er een enorme juridisering van de samenleving en is het kantoor enorm gegroeid. Twee oorzaken springen in het oog: de landsadvocaat is niet alleen de advocaat, maar ook de adviseur van de overheid. Bovendien duren rechtszaken eindeloos. 

Eindeloos procederen 

De vraag is of de overheid bereid is eigen fouten toe te geven. Pasman illustreert dit met een zaak die breed bekend werd: journalist Willem Oltmans werd decennialang tegengewerkt door de overheid. Hij had gelijk, maar de overheid procedeerde eindeloos door. Allemaal op kosten van de belastingbetaler. Pas heel laat kreeg Oltmans zijn gelijk. Dit is een blauwdruk voor hoe de overheid zich in rechtszaken opstelt, houdt Pasman de zaal voor: altijd doorprocederen. De toeslagenouders kunnen erover meepraten. 

Uiteindelijk kreeg Oltmans een enorme schadevergoeding omdat hij veertig jaar was gedwarsboomd. De zaak toont hoe de macht met het recht worstelt: de overheid wil vaak simpelweg niet dat bekend wordt hoe de vork in de steel zit. Het gaat om het staatsbelang, niet om het algemeen belang. Problematisch is dat adviezen van de landsadvocaat tot 2021 sowieso nooit openbaar waren en dus nauwelijks te controleren waren. Welk belang dienen ze? En houdt de landsadvocaat zich wel aan de wet?

Dat controle nodig is, blijkt uit heel wat voorbeelden. De bekendste is misschien wel de zaak rond Khadija Arib, de geplaagde oud-Kamervoorzitter waarover ambtenaren hebben geklaagd. Het presidium van de Tweede Kamer schakelde de landsadvocaat in en die bracht er vertrouwelijk advies over uit. Arib had als Tweede Kamerlid echter helemaal geen baas en was ook geen werknemer van de Tweede Kamer. De vraag dringt zich op wat de juridische basis was van de bemoeienis van de landsadvocaat.

Slechte adviezen 

De landsadvocaat is tegenwoordig regelmatig adviseur van de overheid. Lang niet alle adviezen kloppen, zo laat Pasman zien. Co-referent Wim Voermans doet er nog een paar voorbeelden bovenop. Een advocaat hoort zijn cliënt te behoeden voor fouten, maar dat doet de landsadvocaat niet. Met name bij de toeslagenaffaire is dat heel duidelijk geworden. Burgers werden kapot geprocedeerd op basis van een ‘pleitbaar advies’ dat juridisch geen stand hield. Is dat het algemeen belang?

De conclusie van deze avond is duidelijk: het is raar dat de landsadvocaat zowel procedeert als adviseert. Die adviezen zijn bovendien niet altijd nodig omdat juristen op de ministeries ze ook zouden kunnen geven. Dan zijn ze nog controleerbaar ook. Daarnaast zouden ministeries zich moeten afvragen of er steeds geprocedeerd moet worden. Als dat het geval is, moet dat met ‘een hand op de rug’ omdat de overheid altijd de diepste zakken heeft. Na deze avond voel je de twijfel: is er wel altijd sprake van een eerlijk proces? 

Zo is deze avond helemaal in lijn met de overleden Fennema: maatschappelijk betrokken, kritisch en onafhankelijk. Wat is het jammer dat je voor dit soort kritische beschouwingen tegenwoordig vooral buiten in plaats van binnen de universiteit moet zijn. Het is natuurlijk mooi dat we ons door zo’n lezing Meindert Fennema weer voor de geest kunnen halen, maar zou het niet beter zijn als we kleurrijke, uitgesproken wetenschappers vaker in het maatschappelijk debat zouden horen? 

Beeld: Ellen Pasman in de Balie. Still van YouTube. 

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.