Het kabinet-Schoof staat deze week op het bordes en door vele hoofden spookt de vraag hoe erg dat is. Wordt de liberale democratie ondermijnd? Er is voortaan een uiterst rechtse coalitie met twee partijen die zich weinig gelegen laten liggen aan wetenschap, internationale verdragen en/of grondrechten. We lezen over bewindspersonen die zo’n ellendige staat van dienst hebben dat je je afvraagt of politici van VVD en NSC nog in de spiegel durven te kijken. Wat staat ons de komende tijd te wachten?

Hier zien we een intrigerend probleem: wat zijn acceptabele standpunten, waar beginnen verwerpelijke ideeën en waar liggen de grenzen van wat we normaal moeten vinden? Is het erg een minister te hebben die ‘omvolking’ predikte, daar geen afstand van neemt maar er voortaan wel haar mond over houdt? Wat te denken van een staatssecretaris die bij zijn eerste optreden in de Tweede Kamer vol overtuiging met verkeerde cijfers schermt?

Dat grenzen trekken moeilijk is, moge duidelijk zijn. We zien dat aan de discussie of de PVV ‘radicaal rechts’ of ‘extreemrechts’ is. Is extreemrechts te overdreven of is radicaal rechts te verhullend? Wat mag je wel en niet van de islam vinden en waar gaat kritiek over in haat, stopt het debat en begint ontmenselijking? Wat is de stand van de wetenschap en waar beginnen ontkenning en desinformatie? Iedereen legt die grenzen anders en zo zijn we de komende tijd verzekerd van heel wat debat.

Wassen neus

Het kabinet-Schoof heeft een rechtsstatelijke paragraaf gekregen omdat Pieter Omtzigt dat wilde, maar iedereen kan zien dat dat een wassen neus is. Wilders gaat in al zijn uitingen gewoon verder met het verspreiden van moslimhaat, niemand kan hem dat verbieden en de coalitiepartners kunnen zeggen dat dit geen uitingen van de regering zijn. Ondertussen worden groepen tegen elkaar opgezet en wast iedereen zijn handen in onschuld, want de haat komt niet uit het kabinet.

Desinformatie over landbouw? Idem dito.

Is dit kabinet gevaarlijk of valt dat wel mee? We kunnen natuurlijk zeggen dat dat van de prestaties afhangt, maar mensen die zich zorgen maken zeggen dat het dan al te laat is. Laten we er een boek op naslaan: Over Tirannie van geschiedenishoogleraar Timothy Snyder. Hij start bij het punt dat in de geschiedenis vaak is gedacht dat de democratie sterk genoeg was om antidemocratische aanvallen te weerstaan. Is dit proces in Nederland bezig? De meningen verschillen.  

Dat de democratie aangevallen kan worden, is duidelijk. We hebben dit proces recent gezien in Polen en Hongarije. Er waren veel mensen die dachten dat het wel los zou lopen, maar ze hebben ruimschoots ongelijk gekregen. In Snyders boek gaat het om de overname door communisme, fascisme en nationaalsocialisme. Mensen vertrouwden er ook toen op dat de democratie het zou overleven. De democratie afschaffen doe je immers niet van de ene op de andere dag. Tegelijk gaat het fout voor je er erg in hebt.

Praktische lessen

Over Tirannie is een poging burgers bij ondermijning van de democratie een handelingsperspectief te geven. Snyder doet dat aan de hand van twintig lessen. Het zijn allemaal zaken die burgers zelf kunnen ondernemen. Sommige adviezen staan wel heel ver van de Nederlandse situatie af. Je moet oppassen voor paramilitaire groepen en je moet blijven nadenken als je geacht wordt een wapen te dragen. Er is natuurlijk geen enkele aanleiding te denken dat dat de komende tijd aan de orde is.

Andere adviezen staan wel dichtbij de situatie van nu: als maatschappelijke organisaties worden aangevallen moet je ze verdedigen of er extra aan doneren. We zijn inmiddels al aan dit soort ondermijning gewend. Neem geen taal over die overduidelijk verkeerd is en pas op voor wat Snyder ‘gevaarlijke woorden’ noemt. Geen zinloos advies met ministers die geloven in ‘omvolking’. En misschien wel de belangrijkste: blijf altijd zelf nadenken en gehoorzaam niet altijd klakkeloos. Tegenmacht is belangrijk.  

Dit boek is al een tijdje uit, zowel in een eenvoudige als een geïllustreerde versie. Bij een aantal lessen is duidelijk dat de zorgen over Schoof-1 echt van een andere orde zijn dan bij eerdere ondermijning van de democratie. Toch kunnen een aantal lessen geen kwaad, met name over de bescherming van maatschappelijke organisaties en de verruwing van het publieke debat. Die zijn eigenlijk altijd nuttig, ook als de uitingen, beleidslijnen en voorstellen van de nieuwe coalitie straks enorm mee blijken te vallen.

Blijf nadenken en houd de waarheid in het oog, dat maakt – wat er ook gebeurt – altijd verschil.

Beeld: omslag boek Timothy Snyder.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.