Parlementaire journalistiek is een vreemd vak waar de buitenwereld maar weinig van begrijpt. Woensdag houdt Pieter Omtzigt de Binnenhoflezing in Nieuwspoort. Het perscentrum is uitverkocht en vrijwel alle grote media lijken aanwezig. Voor hen is er echter weinig nieuws: de tekst is voor aanvang al verstrekt onder een embargo dat geldt totdat de lezing is uitgesproken. Het effect ervan is dat als het applaus in Nieuwspoort klinkt, er her en der meteen stukken online komen over Omtzigts betoog. 

Omtzigt vertelt deze middag over de relatie tussen burgers en de overheid. In een dictatuur controleert de overheid de burger en in een democratie is dat andersom. Om dat te kunnen doen hebben burgers voldoende informatie nodig over de politiek en moeten hun volksvertegenwoordigers voldoende informatie hebben over de regering. Daarom kunnen burgers documenten opvragen van de overheid, vergadert en stemt de Tweede Kamer in het openbaar en heeft de regering een informatieplicht. 

De overheid mag ook burgers controleren, bijvoorbeeld bij snelheidscontroles. De overheid mag zelfs heel ver gaan, zo legt Omtzigt uit, want bij ernstige verdenkingen mag de politie bijvoorbeeld telefoons aftappen. Een belangrijk kenmerk van controle is dat er regels en waarborgen gelden. Zo komen we op een groot probleem: de mogelijkheden van overheden om informatie over burgers te verzamelen zijn enorm toegenomen, maar tegelijk houden overheden zich te vaak niet aan de eigen regels. 

De controlestaat

Zo zijn we bij de toeslagenaffaire aangekomen. De Belastingdienst trok zich niets van de wetgeving over persoonsgegevens aan, er kwamen zwarte lijsten en die werden gedeeld met andere overheden. Er was geen deugdelijke administratie van wat er allemaal met deze gegevens gebeurde en het is ook niet terug te vinden hoe informatie op deze lijsten terecht is gekomen. Slachtoffers kwamen in enorme problemen zonder de beschuldigingen aan hun adres te kennen.

De overheid schond tijdens de corona-pandemie allerlei grondrechten. Dat kan terecht zijn, maar er komt vrijwel zeker geen parlementaire enquête, terwijl dat in andere landen wel het geval is. De overheid was ook druk met de bestrijding van desinformatie. Er kwam een denktank, maar daar is nooit helder over gecommuniceerd. Controleerbaar is dit dus niet. Wat als desinformatie geldt is niet duidelijk want wat vandaag geldt als desinformatie kan morgen een feit zijn. Copernicus laat ons dat al zien.

De overheid wil steeds meer van burgers weten en financiële transacties monitoren, maar de Tweede Kamer kan niet alle Rijksuitgaven goed controleren. Burgers moeten accepteren dat hun appjes niet meer versleuteld worden verstuurd, maar Rutte gooit de zijne in strijd met de archiefwet weg. We denken in een land te leven waar het recht het laatste woord heeft, maar mensen wiens kinderen uit huis worden geplaatst krijgen niet standaard een advocaat toegewezen.

De rechtsstaat moet er niet alleen zijn als het de overheid goed uitkomt, zegt Omtzigt. De democratie glijdt weg, er ontstaat een controlestaat en de onmachtige Tweede Kamer biedt daar onvoldoende weerstand tegen. De machtsbalans moet hersteld worden en daar ligt een taak voor het parlement. Een goed begin lijkt een goede informatievoorziening van de regering aan de volksvertegenwoordiging. Ergo: een premier die zijn appjes weggooit is niet te handhaven.

Lekker speculeren 

Deze middag zien we waarom veel mensen zoveel vertrouwen in Omtzigt hebben: hij duidt de trend van een overheid die veel van burgers eist, maar zelf de spelregels negeert. Het vertrouwen in de politiek krijgt daardoor een knauw. Het is altijd speculeren wat het grote publiek denkt, maar het zou zomaar kunnen dat de drieslag toeslagenaffaire-Groningen-boeren veel mensen tot het inzicht heeft gebracht dat het met de overheid de verkeerde kant op gaat.

Maxim Februari zit in het panel dat een reflectie op de lezing mag geven. Ook hij wijst op het belang van de rechtsstaat. Mensen vinden deze vaak niet zo belangrijk of zien het belang ervan niet. Mensen hebben eigenlijk altijd andere prioriteiten. Opkomen voor de rechtsstaat geldt als ouderwets. Omtzigt schetst met nog meer voorbeelden de breedte van het probleem. Al snel grijpt een moderator in: tijd voor vragen uit de zaal. Ook in Nieuwspoort is de rechtsstaat te saai voor een langere, verdiepende discussie. 

Het embargo is van de lezing af en de Volkskrant zet meteen een analyse online. De kop en de eerste helft van het artikel gaan over Omtzigts opmerking dat hij tijdens de campagne diepgaande debatten wil met een klein aantal lijsttrekkers tegelijk. Zo nee, dan doet hij misschien niet mee. Het woord rechtsstaat komt niet in het stuk voor. Terecht natuurlijk: speculaties dat Omtzigt mogelijk niet naar debatten gaat, zijn veel belangrijker dan die oersaaie rechtsstaat. 

Beeld: panel in Nieuwspoort. Foto: Chris Aalberts. 

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.