Twee jaar geleden las ik Het ravijn: een foto, een gezin en de verborgen werkelijkheid van de Holocaust van historica Wendy Lower. Het boek zoemt in op een foto die Lower in 2009 onder ogen kreeg. We zien een Joods gezin op het moment van hun executie. Een vrouw probeert haar kinderen te beschermen. Ze zullen een seconde later in een ravijn vallen.

Lower deed jarenlang onderzoek naar wat er op deze foto te zien is. Het gaat om een zeldzaam beeld omdat deze een specifieke moord op Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog in beeld brengt. De nazi’s hebben altijd geprobeerd dit vakkundig buiten het zicht te houden. Lower ontdekt wie de mensen op de foto zijn, wie de schutters zijn en gaat ook in op de fotograaf, die als vorm van verzet alleen nog een foto kon maken. We krijgen zo een gedetailleerd beeld van hoe de Jodenvervolging er in de praktijk aan toe ging. 

De zes miljoen Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord krijgen in een boek als dat van Lower een gezicht. Zo’n gedetailleerde reconstructie is waardevol omdat die verder gaat dan abstracte getallen die zo algemeen zijn dat ze het achterliggende menselijk leed verhullen. 

Een nazi-opa 

Onlangs verscheen een heel andere reconstructie die verband houdt met de Tweede Wereldoorlog en die abstracte oorlogsfeiten concreet kan maken. De casus is van een heel andere orde: documentairemaakster Sunny Bergmans opa was burgemeester tijdens het nazi-regime. Ze heeft hem nooit gekend. Hoe werkt die familieband door in het heden? Deze case zou voor die van tienduizenden anderen kunnen staan. Hoe ga je om met deze belastende erfenis? 

In Mijn nazi-opa: een persoonlijk onderzoek naar intergenerationeel trauma leren we het een en ander over Bergmans familiegeschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verkrachtte de burgemeester zijn huishoudster, die vervolgens een kind kreeg: Bergmans vader. De huishoudster werd met haar kind en een oprotpremie terug naar Nederland gestuurd. Inmiddels is Bergmans vader bejaard en doet Bergman een poging meer over haar opa te weten te komen.

Bergman doorzoekt archieven, bezoekt het graf en belt met een van de weinige familieleden die nog in leven is. Dit kleurt het beeld van haar nazi-opa echter nauwelijks in. Hoe serieus het onderzoek naar hem was, wordt niet duidelijk. Er volgt in dit boek zelfs geen algemene schets van Duitse burgemeesters tijdens de Tweede Wereldoorlog en hoeveel macht ze hadden. Welke rol hadden ze tijdens de Jodenvervolging? Namen ze weleens ontslag? Is er elders over hen geschreven? Hebben ze ooit spijt betuigd? 

We komen er niet achter. De achterflap zegt dat Bergman bezig is met een ‘brede zoektocht’, maar die heeft vooral betrekking op haar relaties in het heden. Het verband met de oorlog is uiterst vaag. Het lijkt soms alsof ook een andere familiegeschiedenis de oorsprong van dit boek had kunnen zijn. Bergman steekt haar licht op bij experts en bevraagt allerlei niet-westerse perspectieven over hoe je met je eigen familiegeschiedenis om kunt gaan. Die leiden dan weer tot reflecties op haar relaties nu, maar wat de nazi-opa ermee te maken heeft blijft meestal onduidelijk.

Over hem weten we aan het eind van het boek nog steeds heel weinig. Een gemiste kans. 

Beeld: boek van Sunny Bergman. Foto: Chris Aalberts. 

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.