Afstand nemen van Forum (5) – Zwem een fuik in
Dit is het vijfde deel van een serie over de Provinciale Statenleden van Forum. Lees de hele serie hier.
Terwijl de nieuwe Statenleden aan het werk zijn, gaat de interne ontwikkeling van Forum verder. Ze krijgen er maar weinig van mee: ze zijn druk met hun nieuwe taken. De Statenleden hebben een excuus: volgens hen kijken hun collega’s van bijvoorbeeld D66 of CDA ook niet hoe hun partij precies in elkaar zit. Daar kandideren mensen zich omdat ze politieke ambities hebben en iets willen veranderen. Zo gaat dat bij FvD ook: het gaat om de inhoud.
Zo veronderstellen de Statenleden impliciet dat andere partijen min of meer hetzelfde zijn georganiseerd en dat FvD dus wel in orde zal zijn. Statenleden maken nog een tweede vergelijking die tot de conclusie leidt dat ze de partijorganisatie kunnen negeren: ook in een bedrijf heeft niet iedereen zeggenschap over alles. Iedereen heeft een eigen rol en er is een hiërarchische lijn: de leiding bepaalt waar de organisatie voor staat. Als iemand het er niet mee eens is, kan hij ontslag nemen. Het is vanwege de verschillende rollen niet nodig te weten hoe de partijorganisatie precies in elkaar zit, want dat is niet de verantwoordelijkheid van ondergeschikten.
De Statenleden denken te weten waar Forum voor staat: ze hebben de partij in de eerste twee jaar in de Tweede Kamer zien opereren. Ze gaan ervan uit dat de partij tegen migratie is, tegen soevereiniteitsoverdracht aan de EU en tegen duur en zinloos klimaatbeleid. Ook is FvD voor referenda. Dit is de visie die de Statenleden steunen. Ze nemen binnen de organisatie een rol op zich die dienend is aan dit grotere geheel. Dat blijkt al snel een enorme misrekening.
Een hiërarchische structuur
Traditionele partijen zijn verenigingen waarbinnen leden het voor het zeggen hebben. Bij Forum is dat niet zo. Door de problemen bij eerdere rechtse partijen, heeft partijbestuurder Henk Otten een hiërarchische structuur bedacht waarbij de top alles bepaalt en leden geen macht hebben. Dit blijkt vooral uit de manier waarop het bestuur wordt aangewezen.
Het partijbestuur bepaalt zelf wie er toetreden en ontslag nemen en heeft daar geen toestemming van leden voor nodig. Zij kunnen alleen in theorie wijzigingen aanbrengen: tweederde van de leden moet een bestuurslid willen wegsturen bij een vergadering waarbij tweederde van alle leden aanwezig is. Dat is bij Forum praktisch onmogelijk, want dit betekent dat er een voetbalstadion moet worden afgehuurd. Het partijbestuur heeft dus carte blanche. Na een tijdje besluit het bestuur ook ad interim leden met stemrecht aan te mogen stellen, zonder dat de leden ze formeel hebben goedgekeurd.
De Statenleden hebben aanvankelijk niet goed door dat zij in dit bestuursmodel geen rol spelen. Zij zijn in de praktijk gewone leden die de koers niet kunnen wijzigen. Ze kunnen met elkaar discussiëren en hun mening laten horen, maar het partijbestuur hoeft er nooit naar te luisteren. Omdat het bestuur niet weggestuurd kan worden, hoeft men sowieso geen verantwoording af te leggen.
Dit maakt de verhouding met de partijtop anders dan bij andere partijen: daar hebben Statenleden tenminste nog de macht van een regulier lid. Bij FvD komt het volledig aan op vertrouwen.
Machtig partijbestuur
De macht van de partijtop gaat ver: het huishoudelijk reglement wordt door het bestuur vastgesteld. Het bestuur kan bovendien de regels veranderen zonder daarover te communiceren. Toch kan het bestuur eisen dat leden zich er meteen aan houden.
Het partijbestuur bouwt zo de organisatie na de verkiezingen verder uit. Er komen provinciale afdelingen die events organiseren en campagne voeren. Dit is geen democratisering: er komt in elke provincie een afdelingsleider die contact onderhoudt met het partijkantoor en die het gedachtengoed bewaakt. Deze afdelingsleider is voortaan de baas: als hij twijfelt of Statenleden de FvD-standpunten goed naar voren brengen, kan hij dit bij het partijbestuur melden.
De afdelingsleider staat hiërarchisch boven de Statenleden, terwijl dat formeel helemaal niet kan: zij hebben een eigen mandaat en zijn niet in dienst van de partij. De afdelingsleider wordt door het partijbestuur aangesteld. Zo ontstaat een structuur die het werk van Statenleden probeert te controleren.
Er zijn redenen om deze structuur irrelevant te vinden. Statenleden zijn vrij om te doen wat ze willen, zeker als ze niet te veel van de koers afwijken. Dat laatste is waarschijnlijk sowieso het geval, want ze hebben zich om inhoudelijke redenen bij Forum aangesloten. Er is dus weinig reden om te klagen, want alle controle heeft nauwelijks praktische gevolgen. De fracties hoeven alleen voor de Eerste Kamer te stemmen, want daar begon het allemaal om. Vervolgens zijn er weinig verplichtingen.
Ook hier zien we dat de top en de Statenleden daar allebei belang bij hebben: de Statenleden hebben vrijheid, de top de macht. Het bestuursmodel leidt ertoe dat verschillende fracties elkaar nauwelijks leren kennen. De leden zijn druk met hun werk en de top krijgt nooit te maken met georganiseerde oppositie. De partij blijft los zand en de top profiteert daarvan.
Een sektarische koers
Forum krijgt langzaam een sektarisch karakter. Of de Statenleden dit helder voor ogen hebben wordt niet duidelijk. Zij groeien hier langzaam in mee. De Amerikaanse socioloog Janja Lalich beschreef dit proces ooit in een boek over sektes: Bounded choice.
Sektes zijn organisaties die bijeen worden gehouden door een gedeeld commitment aan een charismatische leider. Er is sprake van een ideologie waar de volgers in hoge mate aan gecommitteerd zijn. Zij ontwikkelen een nieuw perspectief, veranderen hun wereldbeeld, committeren zich aan een bepaalde visie en aan degene die hen daarbij de weg wijst.
Een sekte vindt zijn oorsprong in ideeën die een zekere populariteit hebben. Bij Forum gaat het over migratie- en EU-kritiek die onder grote groepen Nederlanders leeft. In een latere fase gaat het ook om kritiek op de maatregelen tegen het corona-virus. Dit zijn geen uitzonderlijke meningen maar juist gewone opvattingen die binnen de sekte een extreme ondertoon kregen.
De leider ontwikkelt deterministische antwoorden op allerlei vragen: er is voor ieder probleem maar één juist antwoord, namelijk dat van de leider. Er wordt een belofte gedaan voor de prachtige toekomst, maar die komt er alleen als men naar de leider blijft luisteren. Door Forum groot te maken wordt Nederland in ere hersteld, met dichte grenzen, het landschap van vroeger en een eigen politieke koers zonder buitenlandse bemoeienis. Complotten worden binnen deze visie steeds belangrijker: aanvankelijk alleen over andere politieke partijen, later ook over corona, Klaus Schwab en het World Economic Forum.
Charisma
Charismatisch leiderschap is in dit proces essentieel. Volgers kennen hun leider bijzondere kwaliteiten toe, zonder te bedenken of daar veel reden voor is. De leider bepaalt in zijn eentje de koers en volgers hebben de taak te gehoorzamen. Zij hebben een ondergeschikte positie en schikken zich in hun rol. Zo worden ze door de tijd afhankelijker.
Dit is precies hoe Forum zich ontwikkelt: Baudet wordt belangrijker omdat het andere kopstuk – Henk Otten – al snel na de Provinciale Statenverkiezingen verdwijnt. Baudet dwingt vervolgens volgzaamheid af door een controlestructuur te bouwen, treedt steeds vaker narcistisch en autoritair op en duldt geen anderen naast zich. Hij luistert soms naar zijn adviseurs, maar doet dat meestal niet, geheel indachtig zijn positie als leider en formele rol als niet-afzetbaar partijvoorzitter.
Er vindt vrijwel ongemerkt een omslag plaats. De organisatie van Forum was bedrijfsmatig opgezet om interne problemen te voorkomen en verkiezingen te winnen, maar wordt een beweging waarbij de leider zijn volgelingen onder controle houdt. De bedrijfsmatige organisatiestructuur kan prima voor dit doel worden gebruikt. Er ontstaat een organisatie met stevige sociale controle waarin mensen het juiste gedrag moeten vertonen en zelf overtuigd moeten raken van de visie van de leider. Leden praten het goed en groeien erin mee, de Statenleden incluis.
Ruzie in de top
De sektarische structuur werkt in de praktijk als een fuik waar Statenleden niet gemakkelijk uit kunnen ontsnappen. De beste illustratie zien we in de eerste weken na de verkiezingen als de Statenleden nog onervaren zijn. De landelijke top blijkt ruzie te hebben. Partijbestuurder Henk Otten zoekt met een interview de publiciteit: hij vindt dat Thierry Baudet anderen te veel in de wind zet met radicale uitspraken en de partij te veel naar rechts trekt.
In de dagen erna volgen beschuldigingen aan Ottens adres. Er komt een paar maanden later ook een rapport over uit. Er staat in dat er contant geld is verdwenen uit de verkoop van boeken en merchandise. Dit zou ertoe hebben geleid dat de jaarrekening van Forum niet is goedgekeurd door de accountant. Otten zou zijn minnares geld hebben toegestopt, accountantsrapporten hebben achtergehouden, een overeenkomst zijn aangegaan buiten zijn medebestuurders om, een ondeugdelijke administratie hebben gevoerd en een poging tot fraude hebben gedaan. Uiteindelijk ruimt Otten het veld: hij vertrekt als partijbestuurder en begint later een eigen fractie in de Eerste Kamer.
De Statenleden zien de crisis in de media. Het is een vreemde gewaarwording: tijdens de selectieprocedure hebben ze nooit iets van dit conflict gemerkt. Ze hebben vaak meer contact gehad met Otten dan met Baudet. Otten is ook bepalender geweest tijdens de voorbereidingen, maar de Statenleden kennen beide mannen niet goed en weten niet hoe het er in de partij aan toegaat. Dat zagen ze immers niet als hun taak en ze dachten dat ze dat niet hoefden te weten. Ze horen beschuldigingen, maar hebben geen informatie om die te toetsen.
Er zijn gerede twijfels of de verhalen kloppen, want het ministerie van Binnenlandse Zaken ziet geen aanwijzingen voor fraude en ook de accountant ontkent de problemen. Via Twitter levert Otten meerdere keren bewijs dat de aantijgingen zijn verzonnen.
Sociale druk
Bij deze ruzie blijkt hoe het sektarische Forum-model werkt. De Statenleden hebben niets met dit conflict te maken, maar worden er toch partij in. De beeldvorming doet zijn werk: Baudet lijkt een punt te hebben en hij is het gezicht waar de Statenleden op af zijn gekomen. Otten is een secundaire figuur die weliswaar op de achtergrond essentieel was, maar niet degene die de partij bij het grote publiek populair maakt. Bovendien horen Statenleden dat Otten een nare man is, die regelmatig met zijn vuist op tafel slaat, geen tegenspraak duldt en al heel wat interne vijanden heeft gemaakt. Zij kennen hem niet goed genoeg om te weten of dit waar is.
In de niet-democratische organisatie van Forum draait alles om sociale druk, niet om ordentelijke procedures waarlangs onderzoek kan worden geïnitieerd over wat er aan de hand is.
Baudet gaat – in tegenstelling tot Otten – meerdere keren het land in om de Statenleden te overtuigen dat hij gelijk heeft. Net als tijdens de kandidaatstelling werkt zijn charme aanstekelijk, wat direct een enorm contrast oplevert met de impopulaire Otten. Deze periode bevestigt definitief Baudets leiderschap. Er verschijnt online een verklaring dat de politici van Forum de beschuldigingen aan het adres van Otten steunen.
Aanvankelijk suggereert Forum dat alle Statenleden achter de brief staan, maar nadat het Zuid-Hollandse Statenlid Ewald Kegel klaagt dat hij niets van de verklaring weet, maakt FvD daar de fractievoorzitters van. Het is een vreemde brief, want deze bevat feitelijke onjuistheden. De fractievoorzitters volgen de zienswijze van Baudet, al is er geen sprake van hoor en wederhoor, laat staan van serieus onderzoek. Het rapport over Otten kan geen enkele kritische toets doorstaan, maar de fractievoorzitters accepteren het en in hun kielzog de Statenleden ook. Zo voegen zij zich allen in hun ondergeschikte rol.
Dit is het vijfde deel uit de serie Afstand nemen van Forum. Lees hier deel 6.
Beeld: mensenmassa bij het FvD-congres. Foto: Chris Aalberts.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.