Afstand nemen van Forum (1) – Een stille revolutie?
‘De Uil van Minerva spreidt zijn vleugels bij het vallen van de avond. En dat geldt niet alleen voor deze avond, beste vrienden, beste campagne-genoten, beste partijgenoten, beste kompanen. Nu pas in deze laatste uren van de dag namelijk, komen de polls binnen, komen de nieuwtjes binnen, weten we hoe we ervoor staan, hebben we kennis over wat er vandaag gebeurd is. Maar die Uil van Minerva, die slaat niet alleen op deze avond pas zijn vleugels op, het is breder, vaak duurt het tot het moment dat het bijna voorbij is, voordat we ons realiseren wat we hebben en wat we hadden moeten koesteren, als het bijna te laat is. En zo staan we hier vanavond, te elfder ure, letterlijk, te midden van de brokstukken van wat ooit de grootste en mooiste beschaving was die de wereld ooit heeft gekend.’
Met deze woorden begint Thierry Baudet zijn overwinningsspeech op 20 maart 2019, als Forum voor Democratie (FvD) bij de Provinciale Statenverkiezingen de grootste partij wordt. De speech wekt alom verbazing, irritatie en ongeloof. Baudet heeft het over ‘de boreale wereld’, ‘masochistische ketterij’ en ‘oikofobie’.
Al snel zeggen commentatoren dat er hondenfluitjes in zitten. Vooral de term ‘boreaal’ valt op: een codewoord van extreemrechts Arisch denken uit Frankrijk. De term kan gebruikt worden om te laten zien dat je een rassenleer aanhangt, terwijl je dat niet met zoveel woorden zegt. Rechts-extremisten zouden – in tegenstelling tot het grote publiek – meteen begrijpen wat Baudet bedoelt.
Een voorproefje
De speech is een voorproefje van wat de jaren daarna zou volgen: Baudet is een rechts-extreme complotdenker. Zijn ideeën waren in de aanloop naar de verkiezingen al controversieel, maar het extremistische karakter ervan gaat dan nog aan velen voorbij. Na de ‘Uil van Minerva-speech’ volgen talloze extremistische uitingen. Het leidt eind 2020 tot een implosie van Forum, als tientallen politici uit de partij stappen vanwege antisemitisme in de jongerenorganisatie waar Baudet niet tegen op wil treden.
De partij wordt daarna nog extremer door het omarmen van complotdenkers rond het coronavirus en de openlijke sympathie van Baudet voor de Russische president Poetin. Het levert een nieuwe uitstroom aan FvD’ers op die eerder Baudet nog het voordeel van de twijfel gaven.
Zo verandert FvD in een paar jaar van de grootste partij in een extremistische splinter waar het grote publiek niets mee te maken wil hebben. Dat geldt ook voor mensen die zich ooit in het hart van Forum bevonden: een voor een stappen kopstukken op: eerst Henk Otten, daarna Annabel Nanninga, Joost Eerdmans en Derk Jan Eppink en later ook Wybren van Haga en Theo Hiddema.
Er zijn inmiddels drie nieuwe partijen gestart en twee daarvan zijn de komende verkiezingen voor de Provinciale Staten verkiesbaar. Een deel van de politici die in 2019 op de kandidatenlijsten van Forum stonden zijn weer op het stembiljet te vinden. De vraag komt op of er meer is veranderd dan de partijlogo’s. Is er de afgelopen jaren iets van FvD geleerd? Zijn de nieuwe partijen JA21 en BVNL anders?
Een onderbelichte bestuurslaag
Het doel van de Forum-campagne was een eigen fractie in de Eerste Kamer. Het idee was dat die fractie het landelijk beleid zou veranderen. De samenstelling van de Eerste Kamer wordt echter niet bepaald door kiezers, maar door Provinciale Statenleden. En dus moest Forum in de provincies meedoen om een Eerste Kamerfractie te kunnen vormen.
De partij had tientallen mensen nodig die zich verkiesbaar stelden voor de provincies, die na hun verkiezing Forum in de Eerste Kamer konden stemmen. Zo ging het: FvD kreeg in totaal 86 zetels in de verschillende provincies. De partij werd qua grootte overal de eerste, tweede of derde. Vervolgens stemden de Statenleden twaalf FvD-senatoren de Eerste Kamer in.
Toen werd het stil. De Provinciale Staten zijn een bestuurslaag die wel direct door burgers wordt verkozen, maar waar ontzettend weinig aandacht voor is. De bevoegdheden van de provincie zijn beperkt en interesseren veel kiezers niet of nauwelijks. Daarom blijft ook de media-aandacht achter. Statenleden gaan onbekend door het leven, evenals gedeputeerden, de dagelijkse bestuurders van de provincie. De komst van FvD heeft daar niets aan veranderd. Na de installatie en de coalitievorming werd het stil.
86 Statenleden
Daar zaten ze dan: 86 FvD’ers die waren verkozen op de slippen van een populaire leider. Wie ze waren en wat ze deden kwam hooguit een paar keer in de media, maar hun rol bleef verder onderbelicht. We weten vooral hoe het afliep: voor velen was hun affiliatie eind 2020 alweer ten einde. Zij waren toen weer even in het nieuws: de Statenleden waren boos en liepen weg, om zich soms weer bij een andere partij aan te sluiten. In de meeste gevallen was dat JA21.
Hoe ze bij Forum waren gekomen, wat ze hadden gedaan, hoe hun werk eruitzag, wat ze hebben bereikt en waarom het tussen hen en FvD misging bleef onderbelicht. Later splitste nog een andere groep Statenleden af die zich zouden aansluiten bij Wybren van Haga. Ook in hun verhaal was nauwelijks interesse.
Dit essay is een poging het verhaal van deze Statenleden te reconstrueren en er lessen uit te trekken. Dat is geen gemakkelijke opgave: deze Statenleden willen massaal niet praten over de afgelopen periode. Dat is omdat ze sowieso niet terug willen kijken, maar ook omdat ze er niet met mij over willen praten. Ze vinden dat ik te kritisch over hen en hun voormalige partij heb geschreven.
Een paar Statenleden wilden wel praten, maar vrijwel uitsluitend op anonieme basis. Dit bemoeilijkt een reconstructie, maar maakt deze ook niet onmogelijk. Veel Statenleden heb ik de afgelopen jaren gesproken omdat we elkaar bij partijbijeenkomsten tegenkwamen. Op basis van deze informatie, plus openbare bronnen over het werk van deze Statenleden en mijn eigen observaties probeer ik hun verhaal te vertellen.
Conservatieve stroming
Forum is altijd een controversiële partij geweest, maar de controverses zijn nu wel groter dan voorheen. De partij is inhoudelijk extremer geworden en daarom zijn ook de meningen over FvD scherper. Er is sprake van een leerproces: in 2017 had Baudet het al over ‘homeopathische verdunning’ en ‘een dominant blank Europa’ maar veel mensen vonden dat toen nog geen illustraties van extremisme. Pas veel later hebben deze uitlatingen een rechts-extreme klank gekregen, terwijl dit eigenlijk veel eerder had moeten worden erkend.
Dit leerproces vond plaats bij het grote publiek, maar ook bij de meeste FvD-politici: zij hebben door de tijd heen geleerd bij wie ze zich aansloten en wie hun politiek leider altijd al was geweest. Wat ze aanvankelijk zagen als min of meer gewone rechts-conservatieve standpunten, werden later bewijzen voor politieke visies waar ze eigenlijk altijd verre van hadden willen blijven. Ze hadden het verkeerd gezien, kwamen door hun slechte inschattingsvermogen in de problemen en schamen zich daar nu voor. Ze willen er niet aan herinnerd worden.
De opkomst van Forum moet vooral geweten worden aan het onvermogen om de grens tussen acceptabele en onacceptabele politieke standpunten scherp te trekken. Voor velen ging de opkomst van Forum simpelweg om een wens om ander beleid, met name op thema’s rond de multiculturele samenleving. Over dat onderwerp ging het bij Forum al sinds het prille begin. Praat met voormalige FvD-Statenleden en hun kiezers en je hoort een verlangen naar een rechts-conservatieve partij die politieke invloed heeft.
Herinneringen aan Pim Fortuyn zijn dan nooit ver weg: zijn pleidooien om de grenzen te sluiten en de integratie van minderheden steviger aan te pakken zijn voor velen jaren na dato nog steeds aantrekkelijk. Er is voor deze burgers een probleem met die herinnering: Pims visies werden nooit werkelijkheid, zijn altijd boekenwijsheden gebleven en vonden – in de opinie van betrokkenen – nooit hun ingang in het beleid. Plat gezegd zijn de grenzen nooit gesloten.
Kritiek op de VVD
Deze stroming bekritiseert massaal de VVD: een partij die rechts-conservatief zou kunnen zijn en dat in het verleden ook is geweest. Rechts-conservatieven weten politici als Frits Bolkestein en Hans Wiegel zeker te waarderen, maar de VVD heeft volgens hen een andere afslag genomen. Onder Mark Rutte is de partij bezig met klimaatbeleid, diversiteit, Europese samenwerking en open grenzen.
De VVD is daar in hun ogen hypocriet over: Rutte was in het verleden wel kritisch over zaken als immigratie en windmolens, maar nu hij al jaren premier is zie je van die standpunten niets meer terug. Dit maakt een alternatief noodzakelijk. Fortuyn wijst hier de weg: een LPF-achtig programma kan veel kiezers aanspreken, zo is het idee, hetgeen wordt ‘bewezen’ door de enorme overwinning die Fortuyn in 2002 postuum haalde. Een rechts-conservatieve partij die op een nette manier problemen als migratie en de EU-machtshonger aan de orde stelt, is in deze visie kansrijk.
Voor deze conservatieve kiezers zijn er nauwelijks opties. We weten hoe de LPF in korte tijd in elkaar plofte. Sindsdien hebben veel partijen op rechts geprobeerd deze leemte te vullen. Die pogingen zijn allemaal mislukt, met Trots op Nederland van Rita Verdonk als een van de belangrijkste voorbeelden.
Vleugellamme PVV
Er is maar één partij die rechts van de VVD wel succes heeft: de PVV. Deze voldoet echter niet aan wat veel van deze kiezers willen, al stemmen ze er regelmatig wel op. Deze kiezers willen een partij die mee kan besturen en dat doet de PVV per definitie niet. In de publieke opinie is Wilders invloedrijk maar in het parlement is hij eerder vleugellam. En dus gaat het beleid rond migratie en de EU gewoon door.
De PVV heeft bovendien de neiging te radicaliseren waardoor samenwerking alleen maar moeilijker wordt. Zo is de PVV een soort hindermacht geworden: deze bemoeilijkt de komst van een rechts VVD-alternatief.
Hier ligt de kern van de komst van Forum als de grootste partij van Nederland: een PVV-achtig programma in een gematigd jasje, vakkundig in de markt gezet door Henk Otten, de partijbestuurder op de achtergrond, in de media verkocht door Thierry Baudet. FvD zou een partij moeten zijn die de loze beloften van de VVD wel waarmaakt en waarmee in tegenstelling tot de PVV wel samen te werken valt.
Dit is de oude positie van de LPF en vele andere partijen die de afgelopen twintig jaar een poging hebben gewaagd. Dit is het FvD waarbij de provinciale kandidaten zich dachten aan te sluiten om Nederland te veranderen. Zij wilden meebouwen aan deze nieuwe stroming tussen VVD en PVV. Het moest een gewone partij worden. Sommige buitenstaanders vonden toen al dat iedereen die zich met Forum inliet een enorme fout beging. Zelf zagen de betrokkenen dat toen anders, maar vaak zijn ze inmiddels tot andere inzichten gekomen.
Leren van Forum
Ook bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2023 zijn er weer partijen die meedoen om in de Eerste Kamer te komen met een in hun ogen bestuurswaardig programma rechts van de VVD. Zij zeggen bereid te zijn verantwoordelijkheid te nemen. Forum heeft twee van deze partijen gebaard: JA21 en BVNL. Er doen in maart nu drie partijen mee in plaats van één, want ook FvD is er weer bij. Ook de Boer Burger Beweging (BBB) bevindt zich in deze rechts-conservatieve hoek.
In de peilingen doen vooral JA21 en BBB het goed. We weten inmiddels dat kiezers bereid zijn nieuwe partijen heel groot te maken. Zo kan de situatie van een paar jaar geleden zich zomaar herhalen: een grote groep nieuwelingen zonder enige politieke ervaring wordt op basis van het landelijk partij-imago de provinciale politiek ingeslingerd, vooral omdat de moederpartij een Eerste Kamerfractie wil. Hoe loopt zoiets af?
In dit essay gaat het om de plek waar het effect van de FvD-overwinning het grootst was maar de aandacht ervoor het kleinst: de Provinciale Staten. We horen maar nauwelijks iets over deze 86 zetels: zowel kiezers als journalisten halen er vaak hun schouders over op. Toch is het nuttig te kijken wat we kunnen leren van de lichting FvD-politici uit 2019, want in maart kunnen zomaar opnieuw heel veel onervaren nieuwkomers op rechts worden verkozen.
Ik beschrijf in dit essay daarom de opeenvolgende stappen in de politieke carrière van de FvD-Statenleden. Daarin staat het nemen van afstand van hun radicaliserende partij centraal. Het zou een bron van reflectie voor kandidaten en kiezers moeten zijn.
Dit is het eerste deel uit de serie Afstand nemen van Forum. Lees hier deel 2.
Beeld: Partijcongres FvD in Barneveld, eind 2019. Foto: Chris Aalberts.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan!
Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.